روشهای پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه

گلخانه‌ها به عنوان فضاهای کنترل شده برای پرورش گیاهان، نقش مهمی در کشاورزی نوین ایفا می‌کنند. با این حال، وجود آفات می‌تواند باعث خسارات قابل توجهی به محصولات گلخانه‌ای شود که منجر به کاهش کیفیت و کمیت تولید می‌گردد. پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه از اهمیت بالایی برخوردار است و اتخاذ روش‌های مناسب می‌تواند به حفظ سلامت گیاهان و افزایش بهره‌وری کمک شایانی کند.  در ادامه این مطلب به بررسی روش‌های موثر و طبیعی و عوامل موثر در پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه خواهیم پرداخت.

عوامل موثر در پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه

پیشگیری از آفات در گلخانه‌ها یکی از اصلی‌ترین چالش‌های کشاورزی مدرن است که نقش حیاتی در حفظ سلامت گیاهان، افزایش بهره‌وری و کاهش استفاده از سموم شیمیایی دارد. آفات گلخانه‌ای می‌توانند به سرعت جمعیت خود را افزایش داده و موجب خسارات شدید محصول شوند. بنابراین، شناخت و به‌کارگیری روش‌های پیشگیری، هم از نظر اقتصادی و هم از نظر محیط‌زیستی بسیار مهم است.

عوامل موثر در پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه شامل مجموعه‌ای از روش‌ها و اقدامات کنترل و مدیریت است که به صورت جامع و نظام‌مند برای جلوگیری از ورود، تکثیر و آسیب آفات به محصولات گلخانه‌ای به کار گرفته می‌شوند. در ادامه به بررسی مهم‌ترین عوامل موثر در این زمینه می‌پردازیم.

بهداشت و نظافت گلخانه

بهداشت، تمیزی و ضدعفونی مرتب محیط گلخانه یکی از ساده‌ترین ولی موثرترین روش‌ها برای پیشگیری از ورود و گسترش آفات است. تمیز و مرتب نگاه داشتن گلخانه و گیاهان به ویژه پاک کردن دوره‌ای کف گلخانه و حذف گیاهان مرده یا بیمار، می‌تواند احتمال حمله آفات را به طور چشمگیری کاهش دهد. همچنین گیاهان باید به طور منظم از نظر وجود آفات کنترل شوند.

ایجاد منطقه قرنطینه برای گیاهان تازه وارد نیز یکی از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه به شمار می‌رود. ابزارها، وسایل کاشت و حتی خود خاک باید به طور منظم ضدعفونی شوند. به عنوان مثال:

• بخاردهی خاک با دمای ۷۰ تا ۸۰ درجه سانتی‌گراد به مدت ۳۰ دقیقه

• استفاده از محلول فرمالین ۲٪ یا پرمنگنات پتاسیم برای ضدعفونی ابزار

• شست‌وشوی سینی‌ها و گلدان‌ها با محلول هیپوکلریت سدیم ۱٪

همچنین برخورداری از سیستم تهویه سالم و کنترل دما و رطوبت به صورت مداوم، از شرایط مساعد برای رشد و تولید مثل آفات جلوگیری میکند. جلوگیری از ورود افراد غیرمجاز و عدم قرار دادن زباله‌ها یا پسماندها در داخل گلخانه نیز اهمیت دارد.

کنترل دما برای پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه

یکی از عوامل کلیدی در پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه، کنترل دقیق دما است. بسیاری از آفات شرایط خاص دمایی را برای رشد و تکثیر خود نیاز دارند. با تنظیم دمای محیط گلخانه به صورت بهینه، می‌توان شرایط غیرمناسبی برای این آفات ایجاد کرد و از توسعه و گسترش آنها جلوگیری نمود. به طور مثال، حفظ دمای پایین یا افزایش دمای کنترل شده می‌تواند چرخه زندگی برخی از آفات را مختل کند و به بهبود سلامت گیاهان کمک کند. استفاده از فن‌ها، سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی و همچنین عایق‌بندی مناسب، بخشی از تمهیدات کنترل دما محسوب می‌شوند. برای مثال در مورد دما:

• برای آفات مثل شته و سفیدبالک، حفظ دمای زیر ۲۰°C باعث کاهش سرعت تولیدمثل می‌شود.

• برای از بین بردن برخی حشرات مانند مینوز برگ، افزایش دما به ۳۸–۴۰°C به مدت ۲–۴ ساعت (با رطوبت کنترل‌شده) مؤثر است.

استفاده از توری‌ها و موانع فیزیکی

استفاده از توری ضد حشره گلخانه به همراه کنترل دما می‌تواند ورود آفات را به داخل گلخانه به حداقل برساند. نصب توری‌های ضدحشره با اندازه مناسب در دریچه‌ها، پنجره‌ها و ورودی‌های گلخانه، از ورود آفات جلوگیری می‌کند. با نصب توری‌های ضدحشره ( توری با اندازه مش ۵۰–۶۰ مش بر اینچ برای جلوگیری از ورود سفیدبالک و تریپس) روی درها و پنجره‌های گلخانه می‌توان مانع ورود حشرات شد. همچنین استفاده از پوشش‌های ردیفی و صفحات جذب کننده حشرات می‌تواند به کاهش هجوم آفات کمک کند. این توری‌ها مانع فیزیکی موثری برای جلوگیری از هجوم حشرات مضر هستند و به طور طبیعی مانع از انتقال آفات به داخل گلخانه شده و نیاز به استفاده از سموم را کاهش می‌دهند.

حفظ تعادل گیاه برای پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه

حفظ تعادل فیزیولوژیکی و محیطی گیاهان یکی دیگر از روش‌های موثر در پیشگیری از آفات است. گیاهانی که دارای تغذیه متعادل و شرایط رشد ایده‌آل هستند، مقاومت بالاتری در برابر حملات آفات نشان می‌دهند. آبیاری منظم و مناسب، تامین مواد مغذی و کوددهی بهینه، تهویه مناسب هوا و کنترل رطوبت از جمله مواردی هستند که به حفظ تعادل گیاه کمک می‌کنند. استفاده از نایلون گلخانه باکیفیت (ضخامت مناسب و مقاوم بودن در برابر uv) برای پوشش گلخانه نیز باعث جلوگیری از نفوذ عوامل محیطی نامساعد و حفظ شرایط مطلوب برای گیاهان می‌شود. همچنین، تعویض و مدیریت دوره‌ای خاک و جلوگیری از تجمع آفات در خاک به افزایش مقاومت گیاه کمک می‌نماید.

استفاده از آفت کش‌ها برای پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه

در مواردی که روش‎های زیستی و فیزیکی به تنهایی کافی نباشند، استفاده کنترل شده و آگاهانه از آفت‌کش‌ها ضروری است. انتخاب نوع آفت‌کش مناسب بر اساس نوع آفات مزاحم و همچنین رعایت دوز و زمان‌بندی استفاده بسیار اهمیت دارد تا کمترین آسیب به گیاه و محیط زیست وارد شود. آفت‌کش‌ها باید به گونه‌ای مصرف شوند که مقاومت آفات به آنها شکل نگیرد و کنترل بلندمدت مشکل آفات میسر شود. برای مثال:

• برای شته‌ها: پیریمیکارب ۵۰٪ WP، دوز ۰.۵–۰.۷۵ گرم در لیتر

• برای سفیدبالک: ایمیداکلوپرید ۳۵٪ SC، دوز ۰.۵ سی‌سی در لیتر

تلفیق روش‌های شیمیایی با روش‌های بیولوژیکی و فیزیکی می‌تواند اثربخشی پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه را افزایش دهد. در کنار آن، استفاده از توری سایبان (شید گلخانه) می‌تواند به کاهش تنش‌های نوری و دمایی کمک کرده و در نتیجه شرایط محیطی نامطلوب برای آفات فراهم آورد.

مدیریت ورود و قرنطینه گیاهان جدید

ورود گیاهان جدید به گلخانه یکی از شایع‌ترین راه‌های ورود آفات است. گذاشتن این گیاهان در منطقه قرنطینه و اطمینان از سلامت آنها قبل از انتقال به گلخانه اصلی یک عامل کلیدی برای پیشگیری است. برای مثال: 

• قرنطینه حداقل ۱۴ روزه

• بازبینی روزانه برگ‌ها با ذره‌بین برای مشاهده تخم، لارو یا علائم بیماری

• تست نمونه‌برداری خاک برای وجود آفات خاک‌زی

انتخاب گیاهان مقاوم و متنوع

یکی از راهکارهای موثر برای پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه، انتخاب انواع گونه‌های گیاهی است که مقاومت ذاتی به آفات و بیماری‌ها دارند. این کار موجب کاهش شدت حملات آفات می‌شود. همچنین کاشت گیاهان همراه یا گیاهان دفع کننده آفات مانند ریحان و گل همیشه بهار به عنوان یک عامل زیستی طبیعی می‌تواند به کاهش حضور آفات کمک کند. تنوع در کاشت گیاهان نیز به کاهش ریسک شیوع بیماری‌ها و آفات کمک می‌کند.

مدیریت خاک و کوددهی مناسب

خاک سالم و مغذی، گیاه را قوی‌تر و مقاوم‌تر می‌کند. استفاده از کودهای آلی و بیولوژیکی، بهبود ساختار خاک و تامین مواد مغذی، باعث افزایش مقاومت گیاه به آفات می‌شود. همچنین ضدعفونی خاک با تکنیک‌هایی مانند بخاردهی (دمای خاک ۷۰–۸۰°C به مدت ۳۰ دقیقه)  یا انرژی خورشیدی (انرژی خورشیدی یا سولاریزاسیون: پوشش خاک با پلاستیک شفاف ۴–۶ هفته در تابستان، دمای خاک تا ۵۵°C می‌رسد و بسیاری از آفات و پاتوژن‌ها را از بین می‌برد) از انتشار آفات خاک‌زی جلوگیری می‌کند.

مدیریت آبیاری و زهکشی

آبیاری بیش از حد و عدم زهکشی مناسب، محیطی مرطوب و مساعد برای رشد قارچ‌ها، باکتری‌ها و آفات ایجاد می‌کند. روش آبیاری قطره‌ای به عنوان بهترین روش آبیاری در گلخانه‌ها (آبیاری قطره‌ای ۱–۲ بار در روز، بسته به فصل و نوع گیاه)، به مدیریت بهینه آب و کاهش شرایط مساعد برای آفات کمک می‌کند. لازم است آبیاری به موقع و به میزان لازم انجام شود تا رطوبت بیش از حد (رطوبت خاک در محدوده ۶۰–۷۰٪ ظرفیت زراعی نگه‌داشته شود) در پای گیاه تجمع نکند.

تناوب زراعی

کاشت محصولات مختلف به صورت متناوب (برای مثال تناوب بین خیار – کاهو – گوجه‌فرنگی برای کاهش آفات خاص هر محصول) در گلخانه، موجب ایجاد اختلال در چرخه زندگی آفات می‌شود و از افزایش جمعیت آفات جلوگیری می‌کند. تناوب زراعی همچنین به تجدید خاک و کاهش فشار آفت‌ها کمک می‌کند. این روش یک استراتژی مدیریتی مهم در کاهش و پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه است.

کنترل بیولوژیکی و استفاده از دشمنان طبیعی آفات

یکی از روش‌های مدرن و پایدار مدیریت آفات، به کارگیری عوامل بیولوژیکی مانند حشرات مفید، میکروارگانیسم‌ها و سایر دشمنان طبیعی آفات است. این روش با کاهش استفاده از سموم شیمیایی، به حفظ تعادل زیستی و سلامت محیط زیست کمک می‌کند. برای این منظور می‌توان گونه‌های خاصی از کفشدوزک‌ها (کفشدوزک Coccinella septempunctata برای کنترل شته‌ها)، زنبورها (Encarsia formosa برای سفیدبالک، ۳ عدد در هر متر مربع) و قارچ‌های مفید (قارچ Beauveria bassiana به صورت محلول‌پاشی روی برگ‌ها) را در گلخانه رهاسازی کرد.

استفاده کنترل شده از سموم شیمیایی

در صورت لزوم، استفاده از سموم شیمیایی باید به صورت محدود و دقیق انجام شود. انتخاب سم مناسب و رعایت دقیق دستورات تولید کننده در میزان مصرف، زمان و شرایط کاربرد، از اهمیت بالایی برخوردار است. استفاده بی‌رویه و ناصحیح از سموم، مقاومت آفات را افزایش و سلامت گیاه و محیط زیست را به خطر می‌اندازد.

مدیریت تراکم گیاهان و کنترل علفهای هرز

تراکم زیاد گیاهان، موجب افزایش رطوبت و ایجاد شرایط مطلوب برای رشد آفات و بیماری‌ها می‌شود. بنابراین، مدیریت مناسب تراکم و فاصله‌گذاری گیاهان اهمیت دارد. همچنین، کنترل علف‌های هرز که می‌توانند مخازن آفات باشند، از شیوع آفات جلوگیری می‌کند. برای مثال فاصله بین بوته‌ها:

• خیار: ۴۰–۵۰ سانتی‌متر

• گوجه‌فرنگی: ۳۰–۴۰ سانتی‌متر

• کنترل علف‌های هرز با مالچ پلاستیکی سیاه یا وجین دستی هر ۲–۳ هفته

سخن پایانی

برای پیشگیری موثر از خسارات آفات در گلخانه‌ها، ابتدا باید مجموعه‌ای از روش‌های پیشگیرانه و مدیریتی را به صورت همزمان استفاده کرد. پیشگیری از خسارات آفات در گلخانه نیازمند رویکردی جامع و چندجانبه است که رعایت بهداشت، استفاده از موانع فیزیکی، کنترل دقیق دما، حفظ تعادل فیزیولوژیکی گیاه، استفاده مدبرانه از آفت‎کشها، انتخاب گیاهان مقاوم، مدیریت منابع خاک و آب، کنترل بیولوژیکی و به‌کارگیری سموم به شکل بهینه از جمله مهمترین این عوامل هستند.

توجه به این نکات باعث افزایش سلامت گیاهان، کاهش خسارات اقتصادی ناشی از آفات و حفظ محیط زیست می‌شود. همچنین با رعایت روش‌های روش‌های موثر و طبیعی فوق‌الذکر می‌توان سلامت گیاهان را حفظ کرده و بهره‌وری کشاورزی در گلخانه‌ها را به میزان قابل توجهی افزایش داد. انتخاب و اجرای به موقع این راهکارها سرمایه‌گذاری سودآوری است که هزینه‌های ناشی از خسارات آفات را به شکل چشمگیری کاهش می‌دهد. موفقیت در این زمینه هم نیازمند دانش، برنامه‌ریزی منظم و تعامل با کارشناسان حوزه کشاورزی و گلخانه‌داری است.